Nhắc đến nhà Rông Tây Nguyên là nhắc đến di sản văn hóa của người dân Tây Nguyên qua hàng nghìn năm. Nhà rông là một tác phẩm nghệ thuật lớn bao gồm điêu khắc, hội họa, trang trí và đặc biệt là thể hiện không gian thiêng liêng cũng như sức mạnh của cộng đồng và niềm kiêu hãnh của dân tộc. Cùng tìm hiểu xem mẫu nhà này có gì độc đáo để xứng đáng với cái tên di sản văn hóa nhé.
MỤC LỤC
Nhà Rông Tây Nguyên – biểu tượng văn hóa cộng đồng của dân tộc Tây Nguyên
Nếu nhắc đến văn hóa của người Việt nói chung là nhắc đến những ngôi đình làng, giếng nước, gốc đa thì khi nói đến dân tộc thiểu số Tây Nguyên là nói đến Nhà Rông. Đây là nơi diễn ra toàn sinh hoạt cộng đồng của buôn làng, là trụ sở của bộ máy quảng trị, nơi sinh hoạt tôn giáo, tín ngưỡng, nơi thể hiện các lễ hội tâm linh cộng đồng và là nơi để các nghệ nhân già truyền đạt lại cho thế hệ trẻ những giá trị văn hóa truyền thống.
Nhà Rông còn là nơi lưu giữ các hiện vật truyền thống như cồng, chiêng, trống, vũ khí… và là nơi đứa trẻ, từ tấm bé đã được quây quần quanh bếp lửa để nghe người già kể truyện, nơi người lớn tụ họp hằng đến nói chuyện cho nhau nghe.
Với người Tây Nguyên, Nhà Rông có một ý nghĩa quan trọng. Theo quan niệm của người dân, Nhà Rông hay còn gọi là nhà Sàn, nơi khí thiêng của đất trời hội tụ để bảo trợ cho dân làng. Bên cạnh ý nghĩa về vật chất, Nhà Rông còn có ý nghĩa về văn hóa tâm linh, là máu, là mồ hôi, là nước mắt, là vinh quang, là sự kiêu hãnh của những người đi trước trong buôn làng.
Nhà Rông còn là nơi diễn ra các lễ hội dân gian, nơi tiếp đón khách quý đến thăm buôn làng. Nhà Rông cũng là nơi để các già làng phân xử các vụ kiện tụng, tranh chấp liên quan đến cộng đồng.
Theo tập tục ở đây, những thanh niên chưa vợ, chưa chồng ban đêm phải đến ngủ tại Nhà Rông. Hay ngay cả phụ nữ đã chết chồng hay li dị chồng cũng vậy. Tuy gần gũi với nhau như thế nhưng trai gái buôn làng luôn có ý thức và chưa bao giờ để lại những chuyện tai tiếng hay tình ái vụng trộm.
Theo quan niệm, nếu một ngôi làng không có Nhà Rông sẽ gọi là “làng đàn bà” tức là một cái làng chưa ra làng và chưa xứng đáng để gọi là làng. Đó chỉ xem là những nhóm nhà rời rạc chưa có hồn, những người sống trong ngôi nhà đó cũng chưa thật sự là con người. Theo người Tây Nguyên, con người ta chỉ thành người khi được thổi vào đấy hồn người mà hồn người đối với họ đó là hồn làng, là Nhà Rông.
Nhà Rông là hình ảnh thu nhỏ của các thành tố văn hóa truyền thống của một làng, một dân tộc. Đối với các dân tộc thiểu số thì Dân tộc – Làng – Nhà Rông là mối quan hệ không thể tách rời. Nhà rông hùng vĩ vươn lên bầu trời với hình dáng như mọt lưỡi búa khổng lồ thể hiện sức mạnh của cộng đồng làng, tinh thần thượng võ, đầy uy quyền và chế ngữ cả không gian cũng như thời gian, khẳng định lãnh địa của làng.
Nhà Rông vừa có giá trị về văn hóa vật thể (hữu hình) lại vừa có giá trị văn hóa phi vật thể (nội dung bên trong, nơi thể hiện lễ hội). Bạn sẽ thấy hình ảnh những bếp lửa nhà Rông bập bùng quen thuộc, những ghè rượu cần, những âm thành trầm hùng của cồng chiêng, những vòng xoay uốn lượn, những gương mặt rạng rỡ của già làng và các chàng trai, cô gái trong lễ hội văn hóa hết sức mộc mạc này làm nên bản sắc riêng của văn hóa truyền thống dưới mái Nhà Rông.
Những nét kiến trúc độc đáo của nhà Rông Tây Nguyên
Vị trí xây dựng Nhà Rông
Nhà Rông rất quan trọng với người dân Tây Nguyên. Vì vậy yếu tố đầu tiên và cũng là quan trọng nhất đó là vị trí đặt Nhà Rông. Theo lưu truyền, việc xây dựng Nhà Rông phải tuân theo nghi thức trang trọng, ở đó các già làng sẽ tụ tập những người tài giỏi nhất để hội bàn.
Chọn vị trí xây dựng Nhà Rông phải là nơi cao ráo, thoáng mát về mùa nắng và ấm áp về mùa mưa. Bên cạnh đó Nhà Rông phải được xây dựng ở trung tâm của làng, từ các con đường xa cũng nhìn thấy Nhà Rông và tiện lợi cho dân di chuyển đến địa điểm này. Khu đất để xây dựng Nhà Rông phải bằng phẳng, rộng, đủ để khi tập trung phải ít nhất 2 – 3 lần số người của làng.
Chọn gỗ xây dựng
Nhà Rông được xây dựng từ chất liệu gỗ chủ đạo. Gỗ ở đây được lấy trên rừng, nhưng không phải gỗ nào cũng đủ điều kiện để làm Nhà Rông.
Từ khi chuẩn bị làm nhà, các già làng sẽ tụ tập tất cả những người tài giỏi nhất trong làng để hội bàn. Ngày vào rừng lấy gỗ được tổ chức rất chu đáo.
Trước đó 9 ngày, 9 người được già làng chọn để trao đổi hướng đi vào rừng lấy gỗ. Ngày hôm ấy sẽ tổ chức một lễ nhỏ có thịt gà, cơm nếp, thầy mo đến cúng. Tất cả sau khi thực hiện xong sẽ được các thành viên giữ kín cho đến trước khi xuất phát 3 ngày. Sau 6 ngày kể từ ngày họp, mỗi thành viên sẽ chọn thêm 2 người có sức khỏe, nhanh nhẹ và tháo vát để đi lấy gỗ cùng doàn.
Họ phải chuẩn bị đầy đủ lương thực cũng như những vật dụng cần thiết cho 9 ngày ở trong rừng tìm gỗ. Ngày đầu tiên vào rừng, khi tìm được cánh rừng có nhiều gỗ tốt, cả đoàn sẽ dừng lại và thợ cả cùng 8 người nữa vác rìu chọn 1 cây to, cả 9 người đứng vòng quanh, giơ rìu hú 9 tiếng lớn.
Sau đó 9 người mỗi người chặt 1 nhát vòng quanh cây rồi về nơi tập kết của đoàn nghỉ ngơi. Từ ngày hôm sau sẽ tiến hành khai thác. Khi khai thác đủ 4 cây cột góc cho ngôi nhà thì về làng.
Ngày dựng Nhà Rông là ngày hội của làng, rơi vào các ngày trong tháng 10 âm lịch. Thực hiện các nghi lễ cần thiết, có gà, có rượu và múa hát cùng trang phục dân tộc để bắt đầu cuộc sống mới.
Đặc điểm, kích thước Nhà Rông
Thiết kế nhà Rông thường dài khoảng 10m, rộng hơn 4m, cao 15 – 16m, nhưng cũng có ngôi nhà chỉ cao 7 – 8m. Đặc điểm của Nhà Rông Tây Nguyên là không dùng đến sắt thép, các chỗ nối hay chắp đều được chặt đẽo cẩn thận rồi dùng mây, lạt trẻ để buộc.
Nhà Rông Tây Nguyên với nóc nhà có 2 mái, nơi chỏm đầu dốc có một đôi sừng. Chạy dọc trên sóng nóng là một dải trang trí đặc biệt. Sàn nhà thường được ghép bằng những tấm đan trẻ lồ ô, nứa hoặc cây giang. Giữa nhà có một hàng lan can chạy dọc là chỗ dựa cho những ché rượu cần khi làng tổ chức lễ hội.
Hoa văn trang trí trên vách sẽ sử dụng 2 màu chủ đạo là đỏ và xanh. Bên cạnh đó sẽ sử dụng cặp sừng trâu, cây cột ở gian chính giữa được chạm khắc tinh vi thành sao tám cánh, hình thôi, chim, người…
Kết cấu Nhà Rông
Cầu thang lên Nhà Rông thường đẽo 7 – 9 bậc. Trên đầu cầu thang của mỗi dân tộc khác nhau sẽ được trang trí khác nhau. Ví dụ người Ba Na là hình ngọn cây rau dớn, người Ja Rai là hình quả bầu đựng nwocs, Người Xê Đăng là hình núm chiêng…
Hai loại nhà Rông xuất hiện ở Tây Nguyên gồm nhà Rông trống (đực) và nhà Rông mái (cái). Nhà Rông trống, tiếng Jrai gọi là Rông tơ nao, có mái to, cao chót vót. Có nhà cao đến 30m. Nhà Rông trống được trang trí rất công phu. Nhà Rông mái được gọi là Rông Ana, nhỏ hơn, có mái thấp. Hình thức bên ngoài và bên trong đơn giản hơn.
Trên những vì kèo được trang trí những hoa văn có màu sắc rực rỡ mang tính tôn giáo thờ phụng, những sự tích huyền thoại của dũng sĩ thuở xưa, những thú vật được cách điệu, những vật, những cảnh sinh hoạt gần gũi với cuộc sống buôn làng. Nổi bật trong trang trí nhà rông là hình ảnh thần mặt trời chói sáng. Nhà rông càng to đẹp thì càng chứng tỏ buôn làng giàu có, mạnh mẽ.
Khung nhà rông cao vút chịu lực bởi 8 cột to làm bằng gỗ quý. Kết cấu nhà rông Tây Nguyên với các cột liên kết với nhau theo thể thức cột vì kèo.
Phần chân đế gồm 10 đến 14 cột nâng đỡ toàn bộ sàn và mái nhà, trong đó có 8 cột chính và 2 đến 6 cột phụ nhà “chồ” nơi đặt cầu thang.
Nét cách điệu mang hơi thở hiện đại trong thiết kế nhà Rông ở Tây Nguyên
Nhà Rông là thiết chế văn hóa cổ truyền, biểu tượng sinh động đầy kiêu hãnh của các dân tộc thiểu số Tây Nguyên. Nó có một vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần của người đồng bào dân tộc và là nơi tổ chức các hoạt động sinh hoạt cộng đồng của bà con. Một khi mái nhà rông không còn “cái hồi”, các bản sắc cũng như ý thức văn háo khác cũng khó có cơ hội bảo tồn.
Hiện nay các nguyên vật liệu từ rừng để làm nhà Rông như gỗ, tranh đều rất khan hiếm nên việc nhà Rông bị bê tông hóa là không thể tránh khỏi. Bạn sẽ thấy những mẫu nhà rông bằng bê tông, mái lợp bằng tôn, sàn bê tông, kết hợp thêm các vật liệu sắt thép trong xây dựng.
Việc hiện đại hóa nhà Rông là xu hướng tất yếu của sự phát triển. Tuy nhiên để lưu giữ một di sản văn hóa thì những thay đổi này không phù hợp. Có chăng đây chỉ là một kiểu nhà mang hình dáng giống Nhà Rông chứ không còn là biểu tượng đại ngàn mà Nhà Rông truyền thống vốn có hiện nay.
Kiến trúc Nhà Rông Tây Nguyên vẫn gắn liền với văn hóa của các dân tộc thiểu sổ. Qua đó bạn sẽ học hỏi được thêm nhiều kiến thức bổ ích liên quan đến kiến trúc cũng như có ý thức gìn giữ nền văn hóa truyền thống này.
